اسرار الآیاتأسرار الآيات تاليف صدر المتألهین در موضوع الهيات، به معناى اخص؛ شامل بخش‌هاى واجب، صفات و افعال او و نبوّت و معاد مى‌باشد. ۱ - انگيزه تأليفمؤلف در ضمن بيان آيه«فلمّا أنبئهم بأسمائهم....» مى‌گويد، ضمير« هم» در اسمائهم به اسماء الهى برمى‌گردد و اسماء عبارتند از: جواهر عقلى نورانى و مثل كلى الهى كه آنها مظاهر اولىّ اسماءاند، همان گونه كه انواع مادى مظاهر ثانوى اسماء و مظاهر آنها هستند. بنابراين اين آيه به رأى و نظر اساطين حكمت كه مى‌گويند هر نوعى، جوهرى عقلى و مثالى كلى دارد، اشاره مى‌كند. سپس مى‌گويد: غرض ما در اين كتاب چيزى جز اين نيست كه به اسرارى از آيات قرآنى اشاره كنيم،« ليس غرضنا في هذا الكتاب إلا إشارة إجمالية إلى أسرار بعض آيات القرآن» بنابراين مؤلف در اين كتاب در پى اين هدف است كه روشن كند، مطالب حق حكمى بازگو كننده نكات موجود در آيات قرآنى است و لذا هر مدعايى را كه مطرح مى‌كند، پس از اشاره اجمالى به استدلال برهانى آن به بيان قرآنى مى‌پردازد و با آيات زيادى آن را اثبات و تأييد مى‌كند. ۲ - تاريخ تأليفتاريخ دقيق تأليف كتاب معلوم نيست؛ اما به ظن غالب مى‌توان حدس زد، اين كتاب حدودا هم زمان با تأليف« شرح اصول كافى»؛ يعنى سال ۱۰۴۴ ق تأليف شده است، زيرا در صفحه ۲۰۵ بعد از آوردن حديثى مى‌گويد، در اين حديث به بخشى از اصول علم النفس اشاره رفته است، سپس بحث مفصل در اين موضوع را به كتاب‌هاى ديگرش ارجاع مى‌دهد و مى‌گويد: « من أراد الاطلاع فليطالع كتابنا الكبير المسمى بالأسفار الأربعة و المجلد الأول من تفسيرنا الكبير المسمى ذلك المجلد المفتتح بمفاتيح الغيب و غيرهما من المطولات و المتوسطات». از اين عبارت مى‌توان مدعاى فوق را حدس زد، زيرا بعد از نام بردن از اسفار و تفسير كه از جمله كتاب‌هاى طولانى صدر المتألهین مى‌باشند، كلمه« و غيرهما من المطولات» را ذكر مى‌كند و چون كتاب‌هاى مطوله صدر المتألهين عبارتند از:« اسفار» و« تفسير» و« شرح اصول کافی » و در اين عبارت از اسفار و تفسيرش به اسم نام مى‌برد. بنابراين بايد گفت مراد او از غيرهما من المطولات، شرح اصول كافى است. بنابراين بايد نتيجه گرفت، صدر المتألهين« أسرار الآيات» را هم زمان با« شرح اصول كافى» در دست تأليف داشته است و چون او در آخر كتاب« فضل علم» تاريخ تأليف و اتمام اين بخش را سال ۱۰۴۴ ق ثبت كرده است، [۵]
شرح اصول کافی ، ملاصدرا ، ج۲، ص۳۸۶.
پس بايد گفت« أسرار الآيات» در حدود همين سال تأليف شده است.۳ - ساختار و گزارش محتواكتاب« أسرار الآيات»؛ شامل يك مقدمه و سه طرف و هر طرف شامل چند مشهد و هر مشهد شامل چند قاعده و نيز امور متفرقه ديگر است. ۳.۱ - مقدمهمقدمه: شامل چند قاعده است كه اهم مطالب آن عبارتند از: - تشويق به تعلم حكمت حقه و بيان عواقب جهل به آن. - جهل مركب بودن كفر. - تلازم كفر و محبت دنيا. - عنوان‌هاى قرآن. - فرق کلام ال لّه و کتاب اللّه . - فرق قرآن و ساير كتب آسمانى. - بخش‌هاى اصلى و فرعى قرآن. ۳.۲ - طرف اولطرف اول: شامل سه مشهد است. مشهد اول، اهم مطالب آن عبارتند از: - اثبات واجب با برهان صدیقین . - بيان حقيقت ایمان و آثار و اقسام آن. - اثبات توحید ذاتی و ربوبی و وجودى. مشهد دوم، اهم مطالب آن عبارتند از: - صفات و اسماء واجب. - توحید صفاتی . - حقيقت اسماء. - اسم اعظم . - علم واجب و مراتب آن. - قدرت واجب و سعه وجود او. - کلام واجب . - حروف مقطعه . - صقع الهی . - كيفيت تنزل قضاء. مشهد سوم، اهم مطالب آن عبارتند از: - دوام جود واجب . - کلمات تامه . انحاء چهارگانه فاعليت واجب. - عالم امر . - غايت بودن واجب. ۳.۳ - طرف دومطرف دوم: شامل چهار مشهد است. مشهد اول، مطلب عمده آن عبارتست از اثبات حدوث زمانى تجددى. مشهد دوم، عمده مطالب آن عبارتند از: - رجوع عالم به خدا. - عالم خلق و ا مر. - خليفة اللهى انسان. - مظهريت حقيقت محمديه براى اسم اعظم. - حقيقت دنيا و آخرت. - لوح و قلم . - عرش و کرسی . مشهد سوم، عمده مطالب آن عبارتند از: - ايجاد مركبات. - نبات و حیوان و انسان . - تعدد حقيقت انسان در غايت سيرش. - بقاء روح بعد از موت. - تناسخ حق و باطل. مشهد چهارم، عمده مطالب آن عبارتند از: - نبوت و احكامش. - وساطت انبياء بين انسان و ملك. - هدايت عمومى خداوند. - دوام مرگ. - تفسير آيه‌إنّا عرضنا الأمانة.... ۳.۴ - طرف سومطرف سوم: در علم مع اد است و شامل دوازده مشهد. مشهد اول، در قوس نزول و صعود در حركت انسان و مراحل آن دو. مشهد دوم، در معنى ساعت، سرّ قيامت و زمان و مكانش، سبب اعراض از سلوك راه آخرت و نتايج آن. مشهد سوم، در قبر و عذاب و ثوابش. مشهد چهارم، در بعث و حشر ، تجسم ملکات . مشهد پنجم، در صراط . مشهد ششم، در نفخ صور . مشهد هفتم، در صحیفه اعمال و تجسم اعمال . مشهد هشتم، میزان و حساب . مشهد نهم، در جنت و نار و ابواب آنها. مشهد دهم، در زبانیه و تعدادش. مشهد يازدهم، در درجات جنت و درکات نار . مشهد دوازدهم، در درخت طوبی و زقوم و تجدد احوال بر اهل بهشت و جهنم. ۴ - روش مؤلفنكته قابل توجهى كه در اين جا مى‌توان گفت اين است كه مؤلف هم در تفسيرش و هم در اين كتاب كه چكيده‌اى است از بحث‌هاى تفسيريش نسبت به مباحث اين دو كتاب تصريح به كشف و شهود دارد. در صفحه ۱۸۱ اين كتاب بعد از اين كه حديثى را در مورد عذاب قبر نقل مى‌كند، مى‌گويد:« إنّي و الحمد للّه أعلم بعين اليقين أنّ هذا الحديث و نظائره الواردة من طريق الكتاب و السنة في أحوال القيامة و أهوالها حق و صدق فآمنت بها إيمانا عيانا مقرونا بالكشف و الشهود و بصرت بما لم يبصروا و جئتك من سبأ بنبأ يقين». و نيز در مقدمه سوره واقعه مى‌گويد:« من در گذشته به بحث و تكرار آن اشتغال زياد داشتم و شديدا به كتب حكماى اهل نظر مراجعه مى‌كردم تا جايى كه خيال مى‌كردم، چيزى مى‌دانم. اما آنگاه كه قدرى بصيرتم باز شد و در خود نگريستم، ديدم گر چه چيزى را از احوال مبدأ و معاد مى‌دانم؛ اما با اين حال از علم حقايق، خود را خالى ديدم پس يقين كردم كه چنين علمى جز به تصفيه دل و تهذيب آن و عزلت از مردم و سلوك در سيره صالحين قابل ادراك نيست. سپس آنگاه كه احساس عجز كردم و يقين به نادانيم نمودم، نفسم شعله‌ور شد؛ فأفاض عليّ من بحر الجود شيئا من أسرار الوجود و أفادني بعضا من أسرار الأيات و شواهد البينات و كشف النقاب عن وجوه البيّنات فرأيتها بحمد اللّه كطبقات الجنان مفتحة الأبواب فيها وجوه من الحور العين ينادون أصحاب الكشف و اليقين، سلام عليكم طبتم فادخلوها خالدين». [۷]
تفسیر القرآن الکریم ، ملاصدرا ، ج۷، ص۱۱۱-۱۰.
۵ - نسخهشناسىكتاب« أسرار الآيات» در سال ۱۳۶۰ ش توسط انجمن اسلامى حكمت و فلسفه ايران در تهران با مقدمه و تصحيح آقاى محمد خواجوى چاپ شده است، اين چاپ شامل فهرست موضوعات و نيز فهرست آيات موجود در كتاب نيز هست. ۶ - پانویس
۷ - منبعنرم افزار ملاصدرا، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی |